Siyaset notları: 2

   

- 2 -

Risale-i Nur talebelerinin maruz kaldığı ithamlardan en önemlisi, Risaleleri Kur’an ve Sünnete tercih etmek olmuştur ve olmaktadır. “Bu ithamlar haklı mıdır?” sorusuna rahatlıkla hayır cevabını vermemizi zorlaştıran sebepler vardır ve Risale-i Nur cemaatlerinin son seçimlerle ilgili olarak sergiledikleri tavır bu sebeplerin en önemlileri arasındadır.

Cemaatler, bu tavırlarını, Bediüzzaman Said Nursî’nin altmış beş yıl önce Cumhuriyet Halk Partisi hakkında söylediği ve talebelerinin de bir mektup haline getirdiği sözlerine dayandırmaktadırlar. Bu sözler CHP iktidara geldiği takdirde komünist kuvvetinin memlekete hakim hale geleceğini ve milletin de bu sebeple CHP’yi iktidara getirmeyeceğini öngörmektedir. Bugün söylenmiş olsaydı, bu sözler kendi şartları içinde tartışılabilirdi. Ancak yarım asırdan fazla bir zaman önceki ortam hakkında söylenmiş ve üzerinden nesiller gelip geçmiş bir sözün bugün de aynen geçerli olduğu varsayımına bir inanç olarak bağlı kalmanın ve bunu ilân etmenin, Bediüzzaman’a gayb bilgisi yakıştırmakla aynı anlama geleceği aşikârdır. Aslında bu yabancısı olduğumuz bir gerçek de değildir; çünkü “Üstadın söyledikleri kıyamete kadar geçerlidir” şeklindeki ârızalı bir anlayışın zamanımızdaki Risale-i Nur cemaatleri içinde bir akide haline geldiğine, cemaatlere aşina olan herkes şahittir.

Resulullahın zekât verdiği Müellefe-i Kulûb (kalpleri İslâma ısındırılacak kişiler) sınıfına giren bazı kişilere Hz. Ömer zekât vermemişti. Çünkü, Hz. Ömer onların kalplerinin bu kadar zaman sonra artık İslâma ısınmış olması gerektiğini düşünüyordu. Kimse bu tasarrufa “Resulullahın bir bildiği vardır; hükmü kıyamete kadar bâkidir” diye karşı çıkmadı.

“Yahudi ve Hıristiyanları dost edinmeyin” meâlindeki âyet-i kerimeyi tefsir ederken Bediüzzaman Said Nursî “Zaman bir büyük müfessirdir, kaydını izhar etse itiraz olunmaz”[1] diye söze başlar ve âyetin indiği zaman ile günümüzün şartları arasındaki farklara dikkat çeker. Bir müfessirin âyet hakkında uyguladığı yöntemi, talebeleri o müfessirin sözlerine karşı uygulayamıyorlar!

Sahih bir İslâm itikadına ve akıl nimetine sahip olan bir mü’min, yarım asırdan fazla bir zaman önceki kişi ve kuruluşlar hakkında o zaman söylenmiş sözleri bugünün kişi ve kuruluşları hakkında söylenmiş gibi telâkki edemez ve bunu bir iman meselesi haline getiremez.

Hele bir de o partinin bugünkü idarecileri inanç özgürlüğünü zedeleyen geçmiş politikalar hakkında redd-i miras ederek helâllik istemişlerse, bir mü’mine düşen şey, uzatılan eli geri çevirmek değil, samimiyetle sıkmak ve ülkenin barış ortamına kavuşması için elbirliğiyle çalışmanın yollarını araştırmak olmalıdır.

Herhangi bir siyasî partiye oy veren kimsenin kullandığı oy sebebiyle imanının gideceği yönünde piyasaya sürülen iddia ve senaryoların ise hiçbir gerçekliği yoktur; olmasına imkân da yoktur. Dine yönelik bir saldırı olmadığı müddetçe, oy vermek demek, bir önceki yazıda da vurguladığımız gibi, kendine hizmetçi seçmek demektir; hizmetçi seçerken de kimden ne bekleneceğini düşünür ve ona göre seçiminizi yaparsınız, o kadar. Bu seçimi iman meselesi haline getirenlere gelince, sıkı bir niyet sorgulamasından geçirilmesi gerekenler işte onlardır.

Kâinatta hiçbir şeye, hiçbir siyasete, hattâ – Bediüzzaman’ın tabiriyle – siyaset-i İslâmiyeye dahi âlet olmayan bir iman hizmetine “bir siyasî partiyi iktidardan uzak tutmak” misyonunu biçmek ise, hamakat ve hıyanetin cem’ olmuş halinden başka bir şey olamaz.

 *** 

Bazı dostlarımız ısrarla hükûmetin iyilikleriyle kötülüklerini karşılaştırıp ona göre hüküm vermemiz gerektiğini hatırlatıyorlar. Bu, Bediüzzaman’ın meşrutiyet idaresi ile ilgili olarak Kürt aşiretlerine hatırlattığı bir ölçüdür.[2] Ancak tatbik yeri bugünkü seçimler değildir; çünkü biz burada hükûmetin değerlendirmesini yapmıyoruz, ülkenin kaderini bütünüyle tek bir kişiye teslim etmek isteyen bir anlayış ile hürriyet arasında tercih yapıyoruz:

“Ayasofya’yı açtı” diye bütün bir milletin kaderi bir kişinin ağzından çıkacak söze teslim edilir mi? Farzımuhal bütün icraatı baştan sonra hasenattan ibaret olsaydı dahi bu kadar iyilik, bir kişiyi milletin başına despot olarak tayin etmek için gerekçe olur muydu?

Biz böyle bir kurtarıcılık macerasını Cumhuriyetin kuruluşunda yaşamıştık. O yaşadıklarımız, aynı şeyin İslâmî versiyonunu uygulamakla değil, hak ve özgürlükleri garanti altına almak ve hizmet eden ile hizmet edileni doğru bir şekilde ayırt ederek herkese hakkını vermek suretiyle telâfi edilebilir.

***

Şûrâ ilkesi, daha Mekke döneminden itibaren ilk Müslümanların dünyasına girmiş ve hayatlarının en önemli ilkeleri arasında yer almıştı. Daha sonra, istişare sonucu olarak yaşanan büyük bir yenilgi üzerine inen şu âyette de yine şûrânın vurgulanması, konunun önemini bir kat daha vurgulamaktadır:

Allah’tan bir rahmet sayesindedir ki, sen onlara yumuşak davrandın. Eğer sen kaba ve katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp gitmişlerdi. Onları affet, onların bağışlanmaları için dua et ve işlerinde onlarla istişare et. Kararını verdiğinde de yalnız Allah’a dayan. Çünkü Allah Kendisine tevekkül edenleri sever (Âl-i İmrân, 3:159).

Hz. Ali’nin rivayet ettiğine göre, Resulullahtan bu âyette geçen “azim” ile neyin kastedildiği sorulmuş, o da “Rey ehli kimselerle istişare etmek, sonra da ona tâbi olmaktır” cevabını vermiştir.[3]

Ne var ki, Raşid Halifeler döneminde titizlikle uygulanan bu kural, saltanat dönemine geçildikten sonra ihmal edilmiş ve Bizans-Sasanî kültürlerinin etkisi altında, “Sultan istediği konuyu istediği kimseyle istişare eder, çıkan sonuca da isterse uyar, istemezse uymaz” şeklinde, Allah’ın âyetleriyle alay etmekten başka bir anlama gelmeyen bir uygulama şeklini almıştır. Bu sebeple, istişareden söz eden kimselerin bundan ne anladıklarını doğru bir şekilde anlayabilmek için, uygulamalarına bakmak gerekir.

***

Seçim kampanyası sırasında izlenen yöntemler, bize nasıl bir gelecek vaad edildiğini de gösteren delilleri ortaya koyar. Bunu doğru bir şekilde anlayabilmek için, tarafların ne vaad ettiklerinden çok, rakiplerine karşı kullandıkları yöntemlere bakın; hak, hukuk, adalet, meşruiyet, helâl-haram, ahlâk ölçülerine uyan ve uymayan hareketlerine dikkat edin. Bugün rakiplerine karşı uygulanan yöntemlerin yarın size karşı uygulanabileceğini dikkate alarak kararınızı verin.

***

Hangi tarafı tutarsanız tutun, siyaset bahsinde konuşurken ve bilhassa tartışırken, hasımlarınızın hakkını titizlikle gözetin. En yakınınız ve sevdiğiniz kişinin hakkını nasıl gözetiyorsanız öyle gözetin. Çünkü Allah katında bunların hukuku arasında fark yoktur. Dil ile kolayca söylenen ve tekrarlanıp duran şeyler, bakarsınız, defterler açıldığında, en sevmediğiniz kişilerle aranızda hiç hoşlanmayacağınız yer değiştirmelere yol açmış olarak karşınıza çıkabilir. Âhiret gününe iman edenler için başkaca bir hatırlatmaya herhalde gerek yoktur.

***

Üslûp ahlâkın aynasıdır. Bir kimsenin üslûbu ne kadar düzgün ise ahlâkının da o kadar düzgün olması, ne kadar bozuksa ahlâkının da o kadar bozuk olması beklenir. Tercih yaparken bu hususu da dikkate almak isteyebilirsiniz.

***

Kin, husumet, nefret ve intikam duyguları üzerine bina edilmiş bir seçim kampanyası, insanlara çile ve ıztıraptan başka vaad edecek bir şey kalmadığını gösterir. Bu gerçek, tarih dolusu şahitlerin ittifakıyla sabittir.

***

Oy vereceğiniz kimselerin ne kadar dindar olduğuna değil, onların idaresi altında ne kadar insanın dine yöneldiğine veya dinden uzaklaştığına bakarsanız, yönetici seçme konusunda daha isabetli davranmış olursunuz.

***

Tepeden bakan üslûpla ıslahat yapılmaz, kin biriktirilir. Bu ise Allah’ın, Resulünün ve Ashabın yolu değildir. İnsanlık âleminde ıslahata muvaffak olmuş kimselerin yolu da değildir.

***

Siyasete angaje olan ve kendilerini açıkça bir tarafta konumlandıran cemaatler, her türlü ihtimalde seçimlerin mutlak mağlûplarıdır ve nasipleri şu iki şeyden birisidir:

Kaybederlerse hezimet, kazanırlarsa esaret.

***

Dış güçler birileri iktidara geldiği zaman değil, bu tehditlerin prim yapmadığı zaman tehdit olmaktan çıkar.

***

Seçmenin oy kullanmakla hakkına kavuştuğu ve sorumluluğunu yerine getirmiş olduğu zannı demokrasi görüntüsü altında saltanatını icra edenlerin bahanesi, özgürlüğüne kavuştuğuna inandırılmış kölelerin de avuntusudur. Böyle ülkelerde iktidarın süresi dolup da sandık başında gidildiğinde, seçilen tekrar seçilmenin bir yolunu, seçen de tekrar aldanmanın bir bahanesini bulur. Ve oyun böylece devam eder, gider. Bu durumdan kurtuluşun anahtarı yeni nesillerdedir.

***

Son olarak, “Kime oy verelim?” diye düşünüyorsanız:

Günün birinde karşısına dikilip de korkusuzca “Sen bizim efendimiz değil hizmetçimizsin” diyebileceğiniz kimseye oy verin.

-- Ümit Şimşek

---

[1] http://erisale.com/#content.tr.15.472

[2] http://erisale.com/#content.tr.15.460

[3] İbn Kesir, 3:159 tefsiri.

Siyaset notları: 1

  

Hem konuyu çok fazla dağıtmamak, hem de birçok meseleyi mümkün olduğu kadar kısa ve net şekilde bir araya toplamak için, seçim arefesinde karşı karşıya bulunduğumuz problemler ile ilgili bazı önemli hususları burada kısa notlar halinde sıralayacağız. Aslında hak ve hürriyetler konusu sürekli olarak gündemimizde ve gözetimimiz altında olması gerektiği için, bu kısa notların ve daha başkalarının da zaman içinde daha geniş açılımları üzerinde dururuz inşaallah.

-- Ümit Şimşek

***

Önemli bir seçim arefesindeyiz ve önümüzdeki en önemli soru:

Kendimize âmir mi seçeceğiz, hizmetçi mi?

Demokratik rejimlerde bu soruların doğru cevabı daima ikinci şıktır. İslâmda da öyledir. Daha doğrusu, öyle idi ve bugüne kadar da öyle olması gerekiyordu.

Raşid Halifeler kendilerini hizmetkâr olarak gördüler; halk da onları denetlemekte gevşek davranmadı. Gerektiğinde, Halifenin üzerindeki bir parça kumaşın hesabı dahi herkesin huzurunda soruldu ve cevaplandırıldı.

Raşid Halifeler döneminden sonra hakimiyet saltanata, hak kuvvetin eline geçti. Fakat ehl-i hak bunu hiçbir zaman gönüllü olarak onaylamadı. Tabiînden Ebu Müslim el-Havlânî’nin, Muaviye’yi “Selâmün aleyküm ücretli hizmetçi” diye selâmlayışı meşhur olmuştur.

Meşrutiyet ilân edildiğinde “Nasıl olur da Ermenilerden vali ve kaymakam olur?” diye yakınanlara Bediüzzaman da aynı ifadeyle cevap veriyordu:

"Saatçi ve makineci ve süpürgeci oldukları gibi... Zira, meşrutiyet, hâkimiyet-i millettir. Hükûmet hizmetkârdır. Meşrutiyet doğru olursa, kaymakam ve vâli, reis değiller, belki ücretli hizmetkârlardır. Gayr-ı müslim reis olamaz, fakat hizmetkâr olur."[1] 

***

Şöyle bir problem vardır: Halktan oy isterken herkes hizmetçi rolüne bürünmüş olarak ister. Fakat kimin kendisini gerçekten ücretli hizmetçi olarak gördüğü, iş başına geçtikten sonra anlaşılır.

Bununla beraber, yöneticinin gerçek rolünü devam ettirmesi, kendisi kadar, hattâ kendisinden çok, onu seçenlerin tutumuna bağlıdır. Eğer halk onu denetlemekte kararlı davranmaz da asıl patronun kendisi olduğunu seçimden seçime hatırlarsa, onun bıraktığı otorite boşluğunu yönetici doldurur. Bu durum devam ettiği takdirde, yöneticinin bir ilâh gibi kendisinden hesap sorulamaz hale gelmesi çok uzak ihtimal değildir. Yine Said Nursî ‘nin dediği gibi, “Bir millet cehaletle hukukunu bilmezse ehl-i hamiyeti dahi müstebit eder.”[2]

***

Cahiliye döneminde Araplar kendi yöneticilerini seçerler, fakat daha sonra ona karışamazlar, o da kafasına estiği gibi hükmederdi. Raşid Halifeler ise bu geleneği tadil etmiş, yöneticiyi her an bütün halka hesap verir duruma getirdiği gibi, halk da “İtaat maruftadır”[3] ilkesi gereğince denetim hakkını bir görev olarak benimsemiş ve uygulamıştır.

Bugün yöneticileri seçtikten sonra halkın onlardan ancak bir dahaki seçimde hesap sorabilmesini demokrasi için yeterli bulanlara gelince, onlar da Cahiliye döneminin hükmüne meftun olan sefillerden başkası değildir.

***

Seçimle dahi iş başına gelmiş olsa, yönetimin bütünüyle tek elde toplanmasının günümüzdeki adı “despotizm”dir. Bu bir kişi olduğu gibi bir kurum veya heyet de olabilir; her ikisi de despot/müstebit olarak nitelenir. Böyle idarelerde halkın payına düşen “özgürlük” ise, despotu belirlemekten ibarettir.

Selim insan fıtratı istibdadın hiçbir çeşidini kabul etmez. Buna rağmen istibdat yönetimleri her zaman için kendilerini savunacak bir kitleyi hazır bulmuşlardır. Kevakibî bu durumu “İstibdat devleti eblehlerle ahmaklara yakışan bir devlettir” sözüyle açıklar.[4]

***

Hz. Ömer halife seçildikten sonra yaptığı konuşmasında “İçinizden birisinin benimle ihtilâfı olursa, istediği hakime giderim” diyerek, hakim seçimini dahi hasmına bırakacağını peşin peşin ilân etmişti. Bütün hakimleri kendilerine bağlamakla kalmayıp onların hükümlerine dahi alenen müdahale eden zamanımız yöneticileri ile Hz. Ömer’in aynı kaynaktan beslenmedikleri gün gibi aşikârdır.

***

Demokrasiler, halkın yönetime iştirakini ve yönetenleri denetlemesini sürekli ve etkili kılmak için sivil toplum örgütleri (NGO = hükûmet dışı kuruluşlar) formülünü geliştirmişler ve bunlara geniş hak ve imkânlar tanımışlardır. Bu kuruluşların olmazsa-olmaz özelliği, adından da anlaşılacağı gibi, hükûmet dışı ve bağımsız olmalarıdır. Ancak İslâm ülkelerinde değerler genellikle tersine işlediği için, bizde de kendilerini sivil toplum örgütü olarak tanıtan kuruluşların birçoğu (ve daha çok da dindar olanları!), kendilerini hükûmete yakınlıkları nisbetinde değerli saymakta ve her işlerinde kendilerine yakın olan iktidardan vize almayı marifet addetmektedirler. Bu da özgürlük ve demokrasi eğitiminin göründüğü kadar kolay bir iş olmadığını gösteren bir durumdur.

***

Liderliğin gücü istediğini yaptırmasında değil, etrafındaki insanların içinde olan güzellikleri ortaya çıkarabilmesinde ve onlara kendi başarılarını tattırabilmesindedir. Robert Townsend iyi liderle kötü lider arasındaki farkı şu şekilde açıklar:

“İyi liderin ekibi bir iş başardıklarında ‘Bunu biz başardık’ der; kötü liderin ekibi ise ‘Bunu liderimiz başardı’ der.”

Zaten iyi ve kaliteli insanlar kötü liderlerin etrafında barınmazlar, barınamazlar. Kur’an-ı Kerim bunu çok açık bir şekilde liderin kusuruna bağlıyor:

“Eğer sen huysuz ve katı kalpli birisi olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp gitmişlerdi.”[5]

Dikkat ediniz: Bu âyet, Resulullahın “etrafındaki” insanların kusuru yüzünden yaşanan bir mağlûbiyet üzerine inen âyetler arasındadır.

***

Bediüzzaman Said Nursî, toplum hayatında putperestliğin önünü daha yolun başında iken kesecek olan tesbitlerinden birisini “Zulmün Şedit Bir Nev’i” başlığı altında şöyle açıklar:

“Meselâ, bir tabur galebe çalsa, şan ve şeref kumandana verilir, taksim edilmez. Mağlûp olduğu vakit, seyyie tabura taksim edilir. Meselâ bir aşiret namuskârane bir iş etse, ‘Aferin Hasan Ağa’ derler. Fenalık ettikleri vakit, ‘Tuh! Ne pis aşiretmiş’ diyecekler.”[6]

“Büyük adam, istibdat ile kuvvete veya hileye veya kendisinde olmayan, tasannuen [yapmacık] kuvve-i mâneviyeye istinâden, halkı isti'bâd ederek [köleleştirerek] havf ve cebrin tazyiki ile tutup, insanı hayvanlığa indirmiş; daima o milletin şevkini kırar, neşelerini kaçırır. Eğer, bir nâmus olursa, yalnız o şahs-ı müstebitte görünür; denir ki, ‘Falan adam şöyle yaptı.’ Eğer bir seyyie olursa, kabahat bîçare etbâa taksim olunur.

“İşte şu mâhiyetteki büyük, hakikaten büyük değildir, küçüktür; milletini küçüklettiriyor. Zira, milletin her sa'yi suhre gibi işliyor, hatır için gibi yapıyor, iyilik etse de riyâ karıştırıyor, müdâhene ve yalana alışıyor, daima aşağıya iniyor. Zira, sa'y-i insânînin buharı hükmünde olan şevk, müntafî oluyor. Ağaları ve büyükleri, omuzlarına biner, ta yalnız görünsün, onların etlerinden yer, ta büyüsün. O milletin gonca-misâl istidâdâtı üzerine o reis perde olup ziyayı göstermiyor. Belki, yalnız o neşvünemâ bulur, inkişaf eder, açılır.”[7]

***

Bu açık tesbitlerden şu sonuç çıkar:

Bir topluluk sürekli olarak liderlerini övüp durduğunda ve insanları ona karşı borçlu çıkardığında, artık o liderin de, o topluluğun da sermayelerini tamamen tüketmiş olduğuna hükmedilmelidir.

Şu sonuca da hayret edilir:

Bir ömür boyu Üstadlarının yazdıklarını tekrarlayan insanlar, nasıl olur da, çoktan ezberlemiş bulunmaları gereken bu satırlara rağmen lider övgüsüne bu kadar meftun olabiliyorlar?

***

Yine bu durumla ilgili olarak çıkarılabilecek bir sonuç da şudur:

Bir yerde yöneticilere karşı takdirler övgü seviyesine varmadan mutedil bir şekilde cereyan ederken en şiddetli eleştiriler bile serbestçe yapılabiliyor ve yöneticiler de bu eleştirilere rahatsızlık duymadan kulak veriyorsa, orada hak ve hürriyetlere değer veriliyor, işler ise olabildiğince yolunda gidiyor demektir.

Yöneticiler sürekli ve aşırı şekilde övüldükleri halde bununla yetinmeyip bir de kendi kendilerini övüyor, eleştiriler karşısında da tahammülsüzlük gösteriyorsa, artık onları değiştirmek bir hak değil, görev halini almıştır. Bu sorumluluklarını yerine getirmekten âciz kalan topluluklar ise Allah tarafından kendilerine armağan edilmiş hak ve özgürlüklerini korumakta yetersiz kalmış ve emanete hıyanet etmişlerdir; dolayısıyla yöneticilerden önce o topluluğun suçlanması daha isabetli olur. Kevakibî’nin harikulâde tesbitlerinden birisi de şudur:

“İstibdat en büyük musibettir. Allah dünyada uyuşmuş kullarından istibdat musibetiyle intikam alır.”[8]

***

İstibdadın kaynağı hakkında Said Nursî’nin tesbiti de bundan aşağı kalır cinsten değildir. “Şu pis istibdat ne vakitten beri başlamış, geliyor?” sorusunu cevaplandırırken, bunu, insanlık öncesinden kalma bir miras olarak tanımlar:

“İnsanlar hayvanlıktan çıkıp geldiği vakit, nasılsa bunu da beraber getirmiştir.”[9]

Şimdi sormaz mısınız, gece gündüz Bediüzzaman’ın eserlerini okuyup durmakla övünen koca koca cemaatler, yedi iklim öteden almaları gereken istibdadın kokusunu burunlarının dibindeyken nasıl almazlar diye?

Evet, Allah uyuşmuş kullarından intikamını böyle alıyor.

İnsan ve cin şeytanları da onlara bu İlâhî intikamı in’âm tadında yediriyor.

---

[1] http://erisale.com/#content.tr.15.478

[2] http://erisale.com/#content.tr.15.446

[3] Buharî, Ahkâm: 4; Müslim, İmâre: 39.

[4] Abdurrahman el-Kevakibî, Despotizmin Doğası, müt. Adem Yerinde, s. 112 (İstanbul: Mana Yayınları, 2018).

[5] Âl-i İmran, 3:159.

[6] http://erisale.com/#content.tr.15.359

[7] http://erisale.com/#content.tr.15.450

[8] Kevakibî, s. 75.

[9] http://erisale.com/#content.tr.15.452

Raşid Halifelerde iman-amel bütünlüğü

   
Dört Halife devrinin en önemli özelliği: İtaat marufta idi. Hüküm kaynakları herkese açıktı; herkes birbirini denetleyebiliyordu. Halife, ümmetin her birinin karşısında doğrudan sorumlu idi.

***

Resulullah şûrâ'nın bağlayıcı olduğunu bildirmişti. Hz. Ömer de "Şûrâsız hilâfet olmaz" diyordu.

***

İslâmda söz ve ifade hürriyeti değil, mecburiyeti var.

***

Hz. Ali Halife iken kendisini öldürmek isteyen çeteyi serbest bıraktırmış, hakaret edenlere ceza uygulamamıştı.

***

Raşid Halifeler döneminde Halife de dahil hiç kimsenin dokunulmazlığı yoktu. Halka haksız muamele yapan devlet memuruna kısas uygulanıyordu.

      

ÜMİT ŞİMŞEK
Açıkdeniz, 8. sayıdan

    

Hulefâ-i Râşidîn dönemi, vahyin başlangıcından itibaren sonuna kadar Kur’ân-ı Kerimi bizzat Resulullahtan (s.a.v.) ilmen ve fiilen ders almış insanların görüş ve uygulamalarının hakim olduğu bir dönemdi. Asr-ı Saadet gibi, bu dönemin de en önemli özelliği, iman-amel bütünlüğü idi. Bu anlayışı da Sahih-i Buharî’de ilk hadislerden biri olarak yer alan ve Tâbiînden olmakla birlikte “beşinci halife” olarak şöhret yapmış bulunan Ömer b. Abdülaziz’e ait olan şu söz özetliyor:

“İmanın farzları, kanunları, hadleri, sünnetleri vardır. Bunları tamamlayan, imanını ikmal etmiş olur. Tamamlamayan ise onu eksik bırakmıştır.”[1]

İlk nesillerin imandan anladıkları bu idi. Onlar imanı sadece inanılacak olan şeylerin bir listesi olarak telâkki etmiyorlar, Allah’ın kitabında ve Resulullahın sünnetinde emredilen şeyleri uygulayıp yasaklanan şeylerden kaçınmayı da aynı tarif içinde anlıyorlardı.

Bu, salih amellerin bütün hayatı kuşatması, kötü işlerin de hayatın bütün alanlarından uzaklaştırılması demekti. Yasak olan bir şey, meselâ yalan söz, aile hayatında yasak olduğu gibi mahalle, toplum, iş, ticaret, devlet ve siyaset alanlarında da aynı şekilde yasaktı. Buna karşılık adalet de hiçbir alanı hariç bırakmaksızın hayatın tamamına hakim olması gereken bir ilke idi.

Ve tabii, hiçbir istisnası olmaksızın, herkes bu emir ve yasakların eşit derecede muhatabı idi. Çünkü Allah’tan başka kim ve ne varsa hepsi de eşit bir şekilde “kul” sıfatını paylaşıyordu. Kulluk şuurunun ve imtiyazsızlığın hakim olduğu bir toplumda herkesin hükmüne teslim olduğu Allah’ın ve Resulünün emir ve yasaklarına uymak kimseye zor gelmiyordu. Hüküm kaynakları herkese açıktı; herkes birbirini denetleyebiliyor, herkes birbirinin sözünü dinliyor, yapılan güzel işler destekleniyor, işlenen hatâlar kolaylıkla düzeltilebiliyordu.

Toplumda itaat hakimdi, ancak bu sınırsız ve şartsız bir itaat değildi. Allah’ın ve Resulünün emir ve yasaklarına aykırı olan emirlere uymakla değil, uymamakla emrolunmuşlardı. Meşhur bir vak’ada Allah’ın Resulü sefere bir müfreze göndermiş, Ensardan birisini de komutan tayin etmiş ve “Ona itaat edin” buyurmuştu. Fakat o komutan bir sebeple emrindekilere kızıp da yaktırdığı bir ateşe atlamalarını emredince insanlar bu emri yerine getirmediler. Durum Resulullaha anlatılınca şöyle buyurdu:

“O ateşe girmiş olsalardı ebediyen ondan çıkamazlardı. İtaat ancak maruftadır.”^[2]

Bir başka vak’ada da Resulullahın bir müfrezeye komutan olarak tayin ettiği kimse yanlışlıkla bir Müslümanı öldürmüştü. Müfreze seferden dönünce durumu öğrenen Resulullah onları azarladı ve şöyle buyurdu:

“Size komutan olarak tayin ettiğim adam benim emrime karşı geldiğinde onu azlederek yerine başka birisini tayin etmekten âciz mi kaldınız?”^[3]

Bu vak’a da açıkça gösteriyor ki, yönetici Allah’ın ve Resulünün emirleri dışına çıktığında Müslümanların itaat yükümlülüğü kalktığı gibi, ayrıca üzerlerine bir de onu değiştirme yükümlülüğü binmektedir. Yusuf Karadavî, bu görevimizi her gün Vitir namazında Allah’a karşı tekrarlamakta olduğumuzu hatırlatır:

“[Resulullah] böylece Müslümanın içine haksızlığı reddetme ve zalimlere karşı çıkma duygusunu yerleştiriyordu. Hatta Hanefî mezhebinin ve diğerlerinin okuduğu kunut duasında, ‘Allahım, verdiğin nimetlerden dolayı Sana şükreder, nankörlük etmeyiz; Sana karşı çıkan kimseyi azleder ve onu terk ederiz’ der.”^[4]

Resulullahın halifeleri, iş başına geçtikleri zaman, bu irşadlarla yetişmiş, her an kendilerini denetlemekte olan ve hatâ gördükleri yerde tereddütsüzce ve bazan da bir hayli sert ifadelerle kendilerine karşı dile getiren bir halkı önlerinde buldular. Zaten onların arzuları ve Allah’ın huzuruna yüz akıyla çıkmalarını sağlayacak olan şey de bundan başkası değildi. “Hatâmızı gördüğünüz zaman söylemezseniz sizde, dinlemezsek bizde hayır yoktur” diyen Halife Ömer’in yöneticileri teftişle görevlendirdiği Muhammed b. Mesleme, kendisine “Yanlış yapacak olursan oku ateşe sokarak düzelttiğimiz gibi seni düzeltmesini biliriz” dediğinde Hz. Ömer kendisini böyle kimselere yönetici yaptığı için Allah’a hamd ediyordu.[5] Bir hutbesinde kadınlara mehirlerini çok yüksek tutmamalarını söyledikten sonra cemaatte bulunan kadınlardan biri ona Nisâ sûresinin 20. âyetinde geçen “yükler dolusu mehir vermiş olsanız dahi” meâlindeki ifadesini hatırlatınca, Hz. Ömer “Herkes Ömer’den daha âlim” diyerek derhal bu kararını tashih etmişti.[6] Buna benzer şekilde ikaz üzerine tashih ettiği kararları da göz önüne alındığında, Hz. Ömer’in dillere destan olmuş yönetimini kendi feraseti kadar onu uyaran kimselerin varlığına da borçlu olduğu sonucuna varmamız güç olmayacaktır. Çünkü bu ikazlar yapılmasaydı, o kararlar da tashih edilmeden yürürlüğe girecek ve Ömer’in hatâları olarak tarihe geçecekti.

 

Raşid Halifelerin en büyük bir güç kaynağı şûrâ ilkesi idi ve bu ilke onların ruhlarına daha Mekke yıllarında iken kodlanmıştı. Tamamen düşman bir kavim içinde var olma mücadelesi verdikleri bir dönemde inen ve bu isimle adlandırılan Şûrâ sûresi, Rablerine iman eden ve Ona tevekkül eden mü’minlerin özellikleri arasında, onların alâmet-i farikaları olan namaz ve infakın ortasında şûrâ ilkesini sayıyordu.[7] Bu, hiç şüphesiz, mü’minleri tek bir vücut olarak gören ve o vücudun fonksiyonlarını düzenleyen kuşatıcı bir bakışın eseriydi. Nitekim bu âyetin devamındaki âyetlerde sayılan özellikler de mü’minler topluluğuna yekpare bir vücut muamelesi yapıyor ve o vücuda, içlerinden haksızlığa uğrayan kimselerin hakkını almayı bir görev olarak yüklüyordu. Ve tabii bu muamelede, iman ile salih amelin her türlüsünün ayrılmaz bütünlüğü de aşikâr şekilde görülüyordu.[8]

Burada, bizim Müslümanlığımız Kur’ân’ın tanımladığı Müslümanlığa ne kadar benziyorsa, şûrâ anlayışımızın da Kur’ân ve Sünnetin tarif ettiği şûrâya en fazla o kadar benzeyeceğini not etmeden geçmeyelim. Zira bugün İslâm âleminde, özellikle yöneticiler ile onların fetvacıları nezdinde makbul olan şekliyle şûrânın, “Yönetici dilediği kimseyle dilediği konuyu dilediği kadar istişare eder, sonra da istişare sonucuna ister uyar, ister uymaz” şeklinde anlaşıldığı hepimizin malûmu olan bir hayat gerçeğidir. Allah’ın âyetleriyle eğlenmekten başka bir anlam taşımayan ve İslâm âlemini içinde bulunduğu perişan vaziyetin içine sokan bu hayat gerçeğinin faturasını ise, kendilerinin birer enstrüman olarak kullanılmasına müsaade etmeyen ilim ve ihtisas ehlinin bir kenara çekilmesi (veya çektirilmesi), meydanın kuklalara ve dalkavuklara kalması ve bunun sonucu olarak da, şûrânın maksadına tamamen zıt bir şekilde istibdadın kuvvet bulması şeklinde ödüyoruz.

Oysa Kur’ân, zahiren istişare sonucu meydana gelmiş görünen Uhud yenilgisinden sonra inen âyetlerinde “Onları bağışla, onlar için istiğfar et, yönetimde onlarla istişare et, azmettiğinde de Allah’a tevekkül et”[9] buyurarak onlara yine şûrâ yolunu gösteriyordu. Üstelik, âyette geçen “azim” kelimesinden neyin kastedildiğini soran Sahabîye de Allah’ın Resulü “Rey ehliyle müşavere etmek, sonra da onlara tâbi olmak”[10] cevabını vermiş ve istişareye uyup uymamakta serbest davranma yolunu yöneticilere ebediyen kapatmıştı. Dikkatlerden kaçmasın: Bu cevabı veren Resulullah, savaş öncesi yapılan istişarede kendi görüşünü terk ederek çoğunluğun görüşüne tâbi olmuş ve, zahire bakılırsa, mağlûbiyet de bir bakıma bu yüzden yaşanmıştı. Buna rağmen âyetin Resulullaha yine istişare yolunu göstermesi ve onun da açıklamasında istişareye tâbi olmayı vurgulaması, hiç şüphesiz, yenilgi dolayısıyla zihinlerde şûrâ ile ilgili olarak zuhur edebilecek tereddütleri kesin şekilde gidermek amacını taşıyordu. Ayrıca Resulullahın mütevatir sünneti de hep bu istikamette cereyan etmiş, hakkında vahiy bulunmayan hususlarda bizzat kendisi her zaman istişareye tabi olmuştu. Adaletli ve isabetli kararlarıyla meşhur olan Hz. Ömer’in de istişaresiz hiçbir karara varmadığı, net bir karar çıkmayan istişareleri ise karar netleşinceye kadar sürdürdüğü ve şûrâ kararlarına aykırı karar ve icraatının bulunmadığı bilinmektedir. “Şûrâsız Hilâfet olmaz” sözü de Hz. Ömer’e aittir.[11] Esasen şûrânın bağlayıcı olup olmadığı konusu Ashab-ı Kiramın zihnini meşgul etmiş bir soru değildi; onlar Allah’ın Elçisinin bu ilkeyi nasıl uyguladığını gözleriyle görmüş kimselerdi.

 

Şûrâ ilkesi, zarurî olarak, farklı fikirlerin ve karşıt görüşlerin de serbestçe ifade edilebilmesini ve ciddîye alınmasını gerektirir ki, Raşid Halifeler döneminde bu ilkeye büyük bir duyarlılıkla riayet edildiğini gösteren birçok vak’a ve uygulama vardır. Kur’an ve Sünnetin çok büyük önem verdiği ve terk edilmesini helâk sebebi saydığı emr-i maruf ve nehy-i münker (iyiliği teşvik ve kötülükten sakındırma) ilkesinin de, özellikle yöneticilere karşı söz konusu olduğu zaman muhalefet anlamına geleceği aşikârdır. Ve bu anlamda muhalefetin ümmet üzerine bir vecibe olarak yüklenmiş bulunduğu da âyet ve hadislerle sabittir:

Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz / ümmetin en hayırlısısınız. İyiliği teşvik eder, kötülükten sakındırır, Allah’a hakkıyla iman edersiniz. Eğer Kitap Ehli de iman etseydi, onlar için hayırlı olurdu. Gerçi onlardan mü’minler de vardır; fakat çoğu yoldan çıkmış kimselerdir.[12]

Zulmedenlere eğilim göstermeyin; yoksa ateş size de dokunur. Sizin zaten Allah’tan başka dostunuz yoktur; sonra büsbütün yardımsız kalırsınız.[13]

Allah’a yemin olsun, ya iyiliği teşvik edip kötülükten sakındırır, zalime engel olup onu hakka döndürür ve hak üzerinde tutarsınız; ya da Allah sizin de kalplerinizi birbirinize benzetir ve onlara lânet ettiği gibi sizi de lânetler.[14]

Ümmetimin zalime “Sen zalimsin” demekten korktuğunu gördüğün zaman bil ki onlardan ümit kesilmiştir.[15]

Cihadın en üstünü, zalim yöneticinin yanında adaleti savunmaktır.[16]

Bunlar gibi daha pek çok âyet ve hadisle önemi vurgulanmış olan emr-i maruf ve nehy-i münker ilkesinin yönetenden yönetilene veya yönetilenden yöneticiye yönelik olması arasında İslâm herhangi bir fark gözetmemiş, her ikisini de bu ümmetin üzerine, onun alâmet-i farikası halinde bir farz kılmıştır. Zamanımızda yönetime müteveccih olduğu takdirde muhalefet olarak anılan bu görevin İslâmda özgürlükten de ötede bir görev mahiyeti taşıdığına, çağdaş âlimlerimizden Yusuf Karadavî şöyle işaret eder:

Söz ve ifade hürriyeti masumdur [korunmuştur]. Hattâ bu İslâmın ve onun devletinin nazarında hürriyet olmaktan daha büyük bir şeydir. Zira o İslâm nazarında haklar ve hürriyetler nev’inden değil, farzlar ve vacipler nev’indendir. Bir insan açık bir kötülük gördüğü zaman elinden geldiği kadar onu engellemek mecburiyetindedir. Susmak veya konuşmak hususunda serbest değildir. Çünkü hak karşısında susmak, bâtıl konuşmak gibidir. Haksızlık karşısında susan dilsiz şeytandır. Aynı şekilde, kaybolmuş bir iyilik gördüğü zaman onun yapılmasını emretmek ona farzdır. Onun bu görevi yapıp yapmama konusunda serbest olduğu bir durum değildir.[17]

Emr-i maruf ve nehy-i münker görevi, iman-amel bütünlüğünün toplum seviyesindeki yansıması yahut topyekûn bir toplumsal gelişim faaliyeti olarak düşünülebilir. Bu faaliyette toplum yekpare bir vücut halinde davranmakta, kendisine yarayışlı olan şeyleri arayıp bulmak ve toplum hayatına katmak, zararlı olan şeyleri de vücuttan atmak ve uzak tutmak için sürekli faaliyet göstermektedir. Bu faaliyetlerde görevler açısından fertler arasında farklar bulunsa da, bir vücudun azaları olmak, hep birlikte o vücudun gelişimi için çalışmak ve imanlarının gereği olan İlâhî emir ve yasaklara uygun bir hayat yaşamak açısından hiçbir fark yoktur. Raşid Halifeler döneminde en mükemmel uygulamasını gördüğümüz bu adalet ilkesini Muhammed Hamidullah’ın diliyle ifade edecek olursak:

Halife çok kudretliydi, fakat diğer Müslümanlar gibi o da aynı kanunlara boyun eğiyordu. Ayrıca kendi reâyâsından [yönettiklerinden] her bir şahıs önünde mes’ul durumdaydı.[18]

Her bir şahıs önünde mes’ul durumda olmak – ilk dört Halifenin yönetici olmaktan anladıkları ve uyguladıkları şey aynen bu idi. Herhangi bir kişi, herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda Halifenin karşısına dikilip onun herhangi bir icraatını sorgulayabiliyor, dileği varsa arz ediyor, itirazı varsa dile getirebiliyor, hattâ bu itirazını oldukça sert bir dille de ifade edebiliyor, ama her seferinde sözlerine sükûnet ve ciddiyetle cevap alıyordu. Bir defasında halka ganimet olarak birer parça kumaş dağıtılmıştı. Ancak bu parça kumaş bir gömlek için yeterli değildi. Hz. Ömer o kumaşla dikilmiş bir gömlekle kürsüye çıkınca hemen itirazla karşılaştı:

“Üzerindeki kumaşı nasıl elde ettiğini açıklamadığın takdirde sana itaat etmiyoruz!”

Hz. Ömer oğluna işaret etti, o da kendi payını babasına verdiğini söyledi. Mesele anlaşılmış, Halifenin haram yemediği ortaya çıkmıştı.[19]

Hz. Ali’nin Haricîlerden gördüğü muhalefet ise hem haksız, hem de şiddet içeren bir muhalefet idi. Lâkin bu durum onun muhaliflerine karşı adaletten ayrılmasına hiçbir zaman gerekçe olmadı. Bir defasında bir grup Haricî ona halkın içinde sövmüş ve onu öldüreceklerine yemin etmişti. Adamlarının onları tutukladığını haber alan Hz. Ali, “Beni öldürmeyen bir kimseyi öldürecek miyim?” diyerek Valiye onları serbest bırakmasını emretti. Onların kendisine sövdükleri hatırlatılınca, “Eğer istiyorsan sen de aynı şekilde onlara söversin, fazlasını yapamazsın” cevabını verdi.[20]

Bir kuyumcu terazisinin hassasiyeti dahi Hz. Ali’nin adalet konusundaki duyarlılığının yanında sözü edilemeyecek derecede kalırdı desek mübalâğa etmiş olmayız. O, kendi tayin ettiği hakimi, dâvâlılara karşı sesini yükselttiğinde görevden alıyordu.^[21]

Hz. Ali ölüm döşeğinde iken kendi katili hakkında dahi haksızlık etme endişesini taşıyordu. Resulullah kendisine onun eşkâlini bildirdiği için katilini tanıyordu ve etrafındakilere “Beni öldürecek olan budur” demişti. “Onu öldürelim mi?” diye sorduklarında “O henüz beni öldürmedi ki” cevabını verdi. Gün gelip de onun tarafından hançerlendiğinde, insanlara onu hemen öldürmemelerini ve kötü muamele de yapmamalarını emretti ve “Eğer sağ kalırsam yara kısası vardır, öldüremezsiniz; ölürsem müsle ve işkence yapmaksızın öldürürsünüz” dedi.[22]

Hulefâ-i Râşidîn döneminde kısas da dahil olmak üzere her türlü ceza, yönetilen ve yöneten ayırımı yapılmaksızın herkese eşit şekilde uygulanır ve devletin itibarı da bundan hiçbir zarar görmediği gibi, adaletin tavizsiz uygulanması sebebiyle daha da kuvvet kazanırdı. Ebu Musa el-Eş’arî, ganimet dağıtımına itiraz eden halktan birisine yirmi değnek vurdurmuş ve başını da tıraş etmişti. Bu durum kendisine intikal ettiğinde Halife Ömer Ebu Musa’ya bir mektup yazarak bu olay topluluk içinde cereyan etmişse yine topluluk içinde, eğer yalnız olarak cereyan etmişse yalnız olarak kısas yapılmasını emretti. Ebu Musa da adamı çağırarak kısas yapmasını istedi, ancak adam onu Allah rızası için affettiğini söyleyerek kısas hakkından vazgeçti.[23] Hz. Ömer’in bu konudaki tavrı son derece net ve sert bir tavırdı. “Bir memur asayişi sağlamak için birisini dövse onu da cezalandıracak mısın?” diye soran kişiye “Allah’a yemin olsun ki onu da cezalandırırım; çünkü Resulullahın böyle yaptığını gördüm” cevabını vermişti.[24]

Hz. Osman da birgün kölesini çağırarak “Bir keresinde senin kulağını çekmiştim, hatırlıyor musun?” dedi ve kendisine kısas yapmasını istedi. Kölesi de onun kulağını çekti.[25]

Bununla beraber, Raşid Halifelerin adaleti de bölünmez bir bütüne aitti; o bütün içinde merhamet, şefkat, ihsan, kerem gibi daha başka güzellikler de vardı. Ve bu güzellikler sadece Müslümanları değil, idareleri altındaki sair din mensuplarını da kapsamına alıyordu. Günün birinde mescidde hutbe irad ederken Hz. Ömer’in karşısına bir Hıristiyan tüccar dikilip gümrükçülerle ilgili bir şikâyetini arz etmişti. Zimmî birkaç gün sonra şikâyetinin sonucunu öğrenmek üzere Hz. Ömer’e gelerek “Ben sana problemini arz eden Hıristiyanım” diye kendisini takdim etti, Hz. Ömer ise “Ben de senin problemini çözen Müslümanım” cevabını verdi. Bunun ardından Hıristiyan tüccar mallarının durumunu öğrenmek için gümrük dairesine gittiğinde, Halifenin talimatının ondan önce oraya ulaşmış ve şikâyet konusu olan uygulamanın düzeltilmiş olduğunu gördü.^[26] Başka bir gün de Hz. Ömer ihtiyar bir Yahudinin kapı kapı dilendiğini görmüş, onu elinden tutup evine götürerek bir miktar sadaka verdikten sonra “Gençliklerinde bunlardan cizye alıyor, yaşlandıklarında da kendi hallerine terk ediyoruz” diyerek hazineden ona maaş bağlatmıştı.[27]

 

Raşid Halifeler Resulullahın Asr-ı Saadetinde yaşadıkları hayatı iş başına geldiklerinde böyle anlıyor ve böyle yaşatıyorlardı. Onları bir parça olsun anlayabilmek için, hafızalarımızı tamamen boşaltmak, sonra Asr-ı Saadetin başlangıcına gidip orada yeniden dünyaya gelmek ve o insanların hayatına Kur’ân âyetlerinin birer birer nasıl indiğini görmek gerekir. Daha önceki bölümlerde de üzerinde durduğumuz gibi, Kur’ân’ın âyetleriyle beraber o insanların imanları da semâdan inerek hayatlarının tamamına yerleşiyordu. Peş peşe iniyordu âyetler, ama parçaların bir araya gelerek bütünü tamamlaması şeklinde değil. Her parçada bütünün bir nüshası vardı. Kur’ân bir bütündü, iman bir bütündü, İslâm bir bütündü, hayat bir bütündü. Allah’a iman ile beraber yetim başı okşamayı öğrendiler o asil ruhlar; güzel söz söylemeyi, gönül almayı, kölelerle kardeş olmayı, ihsan etmeyi, affetmeyi, Allah yolunda cihad etmeyi, özgür olmayı, İslâmın esenliğinde teneffüs etmeyi, alnı yerdeyken göklerin ve yerin tesbihatını Âlemlerin Rabbine sunmayı, Onun kitabını Onun huzurunda Onun elçisiyle diz dize okumayı, Onun tarafından duasına cevap almayı öğrendiler. Ne öğrendilerse hepsi o bütünün bir misaliydi; hepsi iman, hepsi İslâmdı. İslâm imandan, iman amelden, amel ihlâstan ayrılmıyordu, zaten ayırmak da kimsenin aklından geçmiyordu. Bütün bunları Âlemlerin Rabbinden bize ulaştıran Allah’ın Elçisi, çok kısa bir zaman içinde görevini tamamladı ve arkasında bir vasiyet bile bırakmadan Rabbinin huzuruna döndü. Aslında vasiyete ihtiyaç da yoktu. Çünkü o güzel ahlâkı tamamlamak için gelmişti, tamamladı ve bizlere Allah’ın kitabı ile kendi sünnetini bırakarak aramızdan ayrıldı. Ne diyordu Hamidullah:

Hz. Muhammed (s.a.v.) tüm ahlâkın bir müeyyidesi olarak ölümden sonra dirilmeyi yerleştiriyor, fakat bu dünya için lüzumlu olan cemiyet kuvvetlerini de unutmuyor. Böylece müeyyide daha da müessir hale geliyor.

Hz. Muhammed (s.a.v.) menşei İlâhî olan bir kanun bırakıyor: Kur’ân-ı Kerim. İlga edilemeyen bu aynı kanun, çeşitli durumlara uyması için kıyas yapılmasına müsaade ve hattâ teşvik ediyor. Öyle bir şekilde yapıyor ki, yalnız adalet değil kanun da infaz kuvvetinin emniyetinde, sebatsız krallardan ve maceraperest muhterislerden direktif almayan gayrı resmî âlimlere veriliyor.[28]

 

---

[1] Buharî, İman: 1.

[2] Buharî, Ahkâm: 4; Müslim, İmâre: 39.

[3] Ebû Dâvud, Cihad: 87 (no. 2627).

[4] Yusuf Karadavî, İslâmda Devlet Mefhumu, müt. Hüsameddin Cemal (İstanbul: Nidâ Yayınları, 2018), s. 130.

[5] M. Yusuf Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahabe, müt. Ali Arslan (İstanbul: Okusan Yayıncılık, 1993), 2:121.

[6] Ebu Davud, Nikâh: 28; Zemahşerî, Keşşâf, Nisâ 20 tefsiri.

[7] Şûrâ, 42:38.

[8] Bkz. Şûra, 42:39-43.

[9] Âl-i İmran, 3:159.

[10] İbn Kesir, Âl-i İmran 159 tefsiri.

[11] Şiblî Numanî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, müt. Talip Yaşar Alp (İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2015), s. 182.

[12]Âl-i İmrân, 3:110.

[13] Hûd, 11:113.

[14] Ebû Dâvud, Melâhim: 17.

[15] Müsned, no. 6362.

[16] Ebû Davud, Melâhim: 15; Tirmizî, Fiten: 13.

[17] Karadavî, s. 72.

[18] Muhammed Hamidullah, İlk İslâm Devleti, müt. İhsan Süreyya Sırma (İstanbul: Beyan Yayınları, 2015), s. 87.

[19] Hamidullah, s. 87-88.

[20] Nevin Abdulhalık Mustafa, İslâm Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001), s. 343.

[21] Ali Muhammed Sallâbî, Hz. Ali, müt. Şerafettin Şenaslan (İstanbul: Ravza Yayınları, 2018), s. 325.

[22] Sallâbî, s. 883-888.

[23] Kandehlevî, 2:146-147.

[24] Numanî, s. 193.

[25] Kandehlevî, 2:154.

[26] Hamidullah, s. 87.

[27] Kandehlevî, 2:153.

[28] Hamidullah, s. 82.